De Chicago-bioscoop in de Rechtestraat in Eindhoven was zo'n dertig jaar geleden een gebouw met allure, klem gezet tussen Vroom en Dreesmann aan de ene, en het gebruikelijke ratjetoe aan winkels aan de andere kant. Hoge neondecoraties en een entree omgeven met spiegels deden het interieur drie maal groter lijken. Er was één grote zaal met balkon. Op een zaterdagavond in 1972, vertoonde men in deze bioscoop de toen al roemruchte film '2001, A Space Odyssey' van de 44-jarige Stanley Kubrick. Het werd voor mij, en na later bleek voor velen wereldwijd, een van hun meest beslissende filmervaringen 'ever'. Jonge whizzkids als Steven Spielberg genaamd, zouden geïnspireerd door deze film de Hollywood-cinema revolutioneren; volgens menigeen met desastreuze gevolgen. Maar '2001' was vooral een hit omdat de verbeeldingskracht werd geprikkeld in een periode dat de filmwereld vernieuwende paden insloeg.

Helaas is het zelden nog mogelijk om de film in een bioscoopzaal te bekijken, laat staan in het Cinerama formaat waarin hij oorspronkelijk gemaakt werd. Allerlei subtiliteiten gaan hierdoor verloren, zoals het achtergrondgeluid van de wind en de van links naar rechts zoemende bijtjes tijdens 'The Dawn of Man', het eerste van de drie delen waaruit het epos is opgebouwd. Of de bloedstollende kreet van de aapmens die galmt tegen de rotswanden.
Bij de oorverdovende muziek van György Ligeti tijdens het verschijnen van een buitenaards object tussen de apen, liepen bij een eerste ervaring de rillingen over mijn rug, net als op het moment dat Strauss' 'De Blauwe Donau' een ruimtestation als een Weens reuzenrad begeleidt.
En het geluid van een schrapende stoelpoot op een glazen vloer in het derde deel 'Jupiter and beyond', bepaalt voor negentig procent de steriele kilheid van de buitenaardse zoo waar astronaut David Bowman (gespeeld door Keir Dullea) zijn reïncarnatie doormaakt. De middelmatige kwaliteit van televisie doet veel afbreuk aan de theatrale kwaliteiten van '2001'.

2001 zit vol van dit soort psychologische spelletjes met de kijker. Net als het allemaal wat te lang dreigt te duren, wordt je weer rechtop in je stoel gezet door een gewiekste visuele en auditieve sensatie. Zo wordt er pas een half uur na aanvang van de film het eerste woord gesproken en toont even later een formeel gesprek van dr. Floyd met zijn jarige dochtertje op Aarde via een beeldtelefoon het soort afstandelijkheid dat in onze dagen gemeengoed is geworden. Overigens wordt het dochtertje gespeeld door Kubricks dochter Vivian, die haar notoir cameraschuwe vader jaren later als enige op film zou weten te vangen tijdens de opnamen voor 'The Shining'. Ook het feit dat de computer HAL 9000 menselijker trekjes heeft dan de twee astronauten, zoals jaloezie en paranoia, is meer dan een knipoog naar onze groeiende verbondenheid met machines. Daarbij draait veel in de film om dé primaire behoefte van de mens. Nee, niet seks beste lezertjes, maar eten! Zowel in de oertijd, als in de ruimte aan boord van shuttles en ruimtestations en zelfs in de buitenaardse zoo is het nemen van een maaltijd een onoverkomelijke noodzakelijkheid. Zonder gevulde maagjes stelt civilisatie geen donder voor.

Undergroundspektakel
Het begin van de film was een redelijk naïef en ambitieus project getiteld: 'Journey to the stars'. Het einde zou vier jaar later komen met een omstreden filmpremière. Alle aanwezigen, behalve MGM-baas Robert O'Brien die Kubrick door dik en dun had gesteund, waren het tijdens de eerste screening met elkaar eens. De miljoenen dollars die '2001' had gekost hadden weliswaar geleid tot een revolutie in filmtechniek, maar het verhaal leek onbegrijpelijk en dodelijk saai. Na een lauwe start, gevolgd door een mond-tot-mond-reclame die de publiciteitsmensen van MGM totaal verraste, kwamen de bezoekers echter in groten getale aanzetten. Zo werd '2001' alsnog een winstgevend project waar zowel Kubrick als Clarke financieel tot aan hun levenseind de vruchten van zouden plukken. Het geheim van het succes van deze uiterst gewaagde onderneming zat 'm niet in de laatste plaats in Kubricks gevoel voor wat een nieuw, jong bioscooppubliek wilde. Dat was gewend geraakt aan de beknopte beeldtaal van televisie en strips en zat niet te wachten op ellenlange, vermoeiende dialogen. Goedkoop geproduceerde en soms behoorlijk psychedelische films, die bekend werden als 'undergroundfilms', hadden het publiek rijp gemaakt voor iets nieuws. Ze werden door mensen als Andy Warhol en Roger Corman geproduceerd. '2001' werd daarom ook wel betiteld als 'the first ten million dollar undergroundmovie'.

Zowel '2001' als Kubrick zelf waren bij uitstek producten van de naoorlogse levensdrift die de Westerse wereld sinds het midden van de jaren vijftig kende en die zijn hoogtepunt vond in de zestiger jaren. Alleen in de wonderlijke speeltuin van de sixties, toen iedereen nog geloofde in vooruitgang en in een toekomst 'bright and shiny', kon '2001' ontstaan. Er was natuurlijk nog lang geen Internet, een muis was gewoon een lastig diertje en een apestaartje hoorde uiteraard aan het achterwerk van een aapje. Een electrische typemachine met rood en zwart lint was iets voor de happy few. TV had slechts twee Nederlandse zenders. Voor internationale films moest je op de Duitse zijn. De BBC, de bron der wijsheid, lag aan de andere kant van de oceaan. Veel was nog zwart-wit, zowel op het tv-scherm als in de echte wereld. Het waren de ontstaansjaren van de kleurentelevisie, het plastic en talloze nieuwe huishoudmachines. Een stereo-installatie was iets nieuws en leek nauwelijks te betalen.

Things to come (befaamd boek van H.G. Wells)
Het op het eerste gezicht onbaatzuchtige heldendom van de Amerikanen, Engelsen, Canadezen en Australiërs in de Tweede Wereldoorlog gaf velen een nieuw geloof in het goede in de mens. Gevoed door de grote Amerikaanse economische injecties in Europa vormde dit de ideale voedingsbodem voor een hergeboorte van oude, vergeten dromen over vooruitgang en welvaart. De visioenen van schrijvers uit het begin van de eeuw, als Jules Verne en H.G. Wells, maar ook de ideeën van Tsiolkovsky (de Rus die droomde van concrete reizen door het heelal en contact met buitenaardse intelligentie) en Robert Goddard (zijn Amerikaanse tegenpool) waren als waakvlammetjes brandend gehouden door een jongere generatie schrijvers en wetenschappers waaronder Arthur C. Clarke, samen met Stanley Kubrick de schepper van '2001'.
Zowel de angsten van die tijd (de krankzinnige rivaliteit tussen kapitalisme en communisme) als het geloof in een Nieuwe Wereld (De Verenigde Naties) streden om ideologische voorrang. Het was de cinema die met haar overrompelende schijn van realiteit de angstdromen visualiseerde die ons bewust of onbewust vanaf het begin bezighielden. '2001' ging over dit soort dingen. Enerzijds de mensheid als morele loser, niet in staat om afstand te doen van geweld. Anderzijds de individuele mens, de survivor die juist door zijn behendig gebruik van wapens steeds lijkt te winnen. Maar Kubricks film toont ook dat er onbestemde dingen zijn; veel groter zijn dan ons bevattingsvermogen. In een tijd waarin God meer en meer had afgedaan, bleef en blijft een verlangen hiernaar onverwoestbaar.

1968, Het jaar van de release van Kubricks film, was ook het jaar waarin de laatste restjes 'American Dream' in het niets oplosten. Verantwoordelijk hiervoor waren de geslaagde moordaanslagen op dr. Martin Luther King en senator Robert Kennedy, de in waanzin ontaarde hippiedromen van Charles Manson en zijn volgelingen die de zwangere filmster Sharon Tate, destijds de vrouw van filmregisseur Roman Polanski, gruwelijk vermoordden en tenslotte de studentenrevolte aan ondermeer de Kent Universiteit, die bloedig werd neergeslagen. Ook hoorde men steeds meer over de 'Club van Rome'. Deze groep deskundigen gooide als eerste de knuppel in het hoenderhok. Welvaart had een prijs. En die prijs heette Het Milieu.
In één klap verdwenen alle rose toekomstdromen als sneeuw voor de zon. De ruimtevaart had bij het grote publiek afgedaan als irrelevante geldverspilling in een wereld met urgentere problemen, zoals de oorlog in Vietnam. Een zekere naïviteit was voorgoed ingeruild voor de nodige scepsis. Toch heeft geen enkele toekomstvoorspeller uit het verleden enig idee gehad waar techniek en wetenschap ons aan het begin van de 21e eeuw zouden brengen. De huidige dromen van genetica, biotechnologie en intelligente robots maken de kans groot dat de samenleving aan het einde van deze nieuwe eeuw onherkenbaar zal zijn. Zoiets als het verschil tussen de aapmensen uit de prehistorie aan het begin, en David Bowmans transformatie tot een 'Starchild' aan het einde van '2001, A Space Odyssey'.

Wat is er eigenlijk terecht gekomen van het toekomstbeeld dat Kubrick en Clarke schetsen? We hébben een ruimtestation in een baan om de aarde. En we spreken met elkaar via draadloze beeldschermpjes. De vervreemding onder mensen is dankzij de technologie aardig in de buurt van die uit de film gekomen. Maar de Westerse wereld lijkt soms nog meer op de nachtmerrie van zijn volgende film: 'A Clockwork Orange'. Intelligent buitenaards leven is vooralsnog niet in de gemiddelde talkshow opgevoerd en we moeten de eerste intelligente Aardse gasten nog meemaken.

I'm Spartacus!
'2001' markeerde het eindpunt van het originele space-exploration genre en vormde achteraf gezien het beginpunt van een nieuw soort film: de special effects-film, kortweg FX. De invloed van '2001' laat zich nog iedere dag gelden. Is het niet het 'Also Sprach Zarathustra' thema bij de hulde aan droge billetjes, dan is het wel doordat de geloofwaardigheid bij iedere nieuwe sf-film onder vakmensen onvermijdelijk wordt afgemeten aan Kubricks meesterwerk. De grandeur van '2001' is nooit geëvenaard in de talloze (sf-) films die erop volgden. Menig jong talent werd in de loop der tijd voortijdig geprezen als een nieuwe Kubrick. Zonder diens charisma hadden ze echter meer weg van de volgelingen in Kubricks 'Spartacus' die de Romeinen het zicht ontnemen op de ware leider door het roepen van zijn naam. Het was vooral de epische science-fictionfilm die Kubricks status als groot regisseur vestigde. Vrijwel niets in de film is buiten de studio gedraaid en toch voert het gevoel van weidsheid en 'los zijn' de boventoon in de tweeënhalf uur dat de film duurt. Wat de regisseur voor ogen stond was een ultieme ervaring. Het was Kubricks opvallende perfectionistische karakter waardoor '2001' een visueel wonder werd. Geen enkele filmervaring heeft daarna zoveel impact gehad op mijn verwende ziel.

Inmiddels is de Chicago-bioscoop afgebrand en op het gapende gat verrees een fantasieloos H&M filiaal. Stanley Kubrick overleed onverwacht, zeventig jaar jong, op 7 maart 1999. Juist na de voltooiing van zijn laatste film 'Eyes Wide Shut'. Ook zijn laatste film was een typisch Kubrick-produkt dat traditiegetrouw vriend en vijand verdeeld achterliet. Het centrale personage in vrijwel al zijn films is vaak iemand wiens plannen doorkruist worden door een verkeerde inschatting of een speling van het lot. In dat opzicht sluit het feit dat hijzelf het veelbetekenend jaar 2001 op een haar na miste naadloos aan bij de inhoud van zijn indrukwekkende oeuvre.


(Frank Bierkenz)


Voor verdere informatie:

• Jerome Agel: The making of 2001, Signet Books. (niet meer verkrijgbaar in de reguliere boekhandel)
• Piers Bizony: 2001; filming the future, Aurum Press. Bevat een ijzersterke recensie van Penelope Gilliat uit de 'New Yorker', geschreven vlak na de première in 1968.
• 'The hero with a Thousand Faces' een analyse van het verschijnsel mythe, geschreven door Joseph Campbell heeft veel invloed gehad op filmmakers, waaronder Kubrick, Spielberg en Lucas.
• Twee fraaie Nederlandse artikelen over het werk van Kubrick dateren van zo'n dertig jaar geleden en werden gepubliceerd in het filmblad Skoop van januari/februari 1969. Ze waren van de hand van H.S. Visscher en Frank Zaagsma.